Nowy Rok to ważna data także z punktu widzenia odbiorców kultury i prawa autorskiego – to międzynarodowe święto znane jako Dzień Domeny Publicznej. Co roku, wraz z początkiem stycznia, uwalniane są prawa autorskie do utworów, których twórcy zmarli 70 lat wcześniej. Jest to bowiem jedna z podstawowych przesłanek tzw. przejścia do domeny publicznej.

W tym miejscu powstaje pytanie, czym ona właściwie jest. W najwęższym znaczeniu jest to twórczość, z której można korzystać bez ograniczeń – oczywiście jeśli zostały spełnione, przewidziane prawem przesłanki. Zasadniczo, taka twórczość może znaleźć się w domenie publicznej na dwa sposoby:

Pierwszy – gdy dzieła nie mogą być objęte ochroną. W polskim prawie są to:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne
• proste informacje prasowe.

Wyłączenie spod ochrony aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów ma na celu zapewnienie obywatelom swobody dostępu do materiałów prawnych (np. ustaw czy rozporządzeń). Pomimo, że większość z nich można by spokojnie uznać za rezultaty pracy twórczej, w tym wypadku ważniejszy okazał się interes publiczny – prawo do informacji na temat tzw. zdarzeń legislacyjnych (prawotwórczych). Podobnie jest z pozostałymi kategoriami – interes publiczny został uznany za istotniejszy od praw twórców.

Drugi – który dotyczy już wyłącznie utworów, jest upłynięcie 70 lat od śmierci ich twórców bądź ostatniego współautora. Wydawałoby się, że sprawa jest prosta, niestety, właściciele praw do bardzo wartościowych lub dużo wartych utworów, często starają się wprowadzić w błąd opinię publiczną, aby tym sposobem pozostać jedynym podmiotem czerpiącym zyski z eksploatacji konkretnej twórczości.

Proces przejścia utworu do domeny publicznej bywa nierzadko bardzo skomplikowany, o czym alarmują nawet branżowi prawnicy. Dr Krzysztof Siewicz, członek zespołu Platforma Otwartej Nauki przy ICM UW widzi to np. w ten sposób: „Wydawałoby się, że wygasanie praw 70 lat od śmierci twórcy to bardzo prosta zasada pozwalająca bez wątpliwości ustalić, czy dany utwór jest w domenie publicznej. Tymczasem owe 70 lat nie zawsze liczy się od śmierci twórcy, nie zawsze wiadomo, kto jest twórcą i czy na pewno mamy do czynienia z oryginałem, czy też z jego współczesnym opracowaniem. Kilka lat temu wprowadzono poza tym dodatkowe prawa dla wydawców dzieł z domeny publicznej, które powodują, że dzieła te mogą być w pewnym sensie ponownie zawłaszczone. To wszystko sprawia, że korzystanie z domeny publicznej czasami przypomina żeglowanie po morzu koralowym... nigdy nie wiadomo, co czyha pod powierzchnią spokojnej wody.”

Z tego właśnie powodu powstał Dzień Domeny Publicznej (dalej DDP), który ma na celu przypomnienie o co w tym wszystkim chodzi oraz dostarczenie listę twórców i ich utworów, z których można od tego momentu swobodnie korzystać. W Polsce DDP obchodzony jest od 2007 r., a na świecie od roku 2004 r. choć co do tego istnieją pewne kronikarskie rozbieżności, nad którymi nie warto się rozwodzić.

Pełna lista autorów, którzy zmarli w 1953r. jest dostępna na Wikipedii (w wersji językowej angielskiej). My zwróciliśmy szczególną uwagę na kilku twórców:

Konstanty Ildefons Gałczyński (1905 – 1953) – polski poeta. Najbardziej znany za sprawą paradramatycznej serii podszytych absurdem humoresek Teatrzyk Zielona Gęś, w której pojawiła się galeria postaci takich jak Osiołek Porfirion, Piekielny Piotruś, Hermenegilda Kociubińska czy Zielona Gęś. Jednym z najbardziej znanych tomików poezji Gałczyńskiego była „Zaczarowana dorożka”.

Kornel Makuszyński (1884 – 1953) – polski prozaik, poeta, felietonista, krytyk teatralny i publicysta, członek Polskiej Akademii Literatury. Przed II wojną światową był jednym z najpoczytniejszych, najbardziej popularnych i najbardziej płodnych literacko polskich pisarzy. Większości Polaków jest znany jako współtwórca (wraz z Marianem Walentynowiczem) postaci Koziołka Matołka. Do najbardziej znanych utworów Makuszyńskiego należą: „O dwóch takich, co ukradli księżyc”, „Przyjaciel wesołego diabła”, „Panna z mokrą głową”, „Awantura o Basię”, „Szatan z siódmej klasy” oraz „Szaleństwa panny Ewy”.

Herman J. Mankiewicz (1897 – 1953) – amerykański scenarzysta, pisarz i producent filmowy. Starszy brat reżysera Josepha L. Mankiewicza. W 1941 zdobył Oscara za oryginalny scenariusz do filmu „Obywatel Kane” Orsona Wellesa. Łącznie był autorem 95 scenariuszy filmowych. W 2020 David Fincher zrealizował o nim film „Mank”, w którym rolę główną zagrał Gary Oldman.

Eugene O'Neill (1888 – 1953) – amerykański dramaturg, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1936. Do najbardziej znanych utworów O’Neila należą: „Poza horyzontem”, „Pożądanie w cieniu wiązów”, „Żałoba przystoi Elektrze”, „Zimna śmierć nadchodzi” oraz autobiograficzna powieść „Zmierzch długiego dnia”.

Sergei Prokofiev (1891 – 1953) – rosyjski (radziecki) kompozytor, pianista-wirtuoz oraz dyrygent, jeden z najważniejszych twórców awangardy pierwszej połowy XX w. Współtworzył różne nurty modernizmu, w tym futuryzm, ekspresjonizm, prymitywizm i neoklasycyzm, zachowując przy tym oryginalność i idiomatyczność stylu. Wśród kompozycji Prokofiewa najbardziej znane są balety „Romeo i Julia” i „Kopciuszek”, opery „Miłość do trzech pomarańczy”, „Ognisty anioł”, „Wojna i pokój” i „Opowieść o prawdziwym człowieku” oraz I symfonia D-dur „Klasyczna”, I koncert skrzypcowy D-dur i II koncert skrzypcowy g-moll.

Ludomir Różycki (1883 – 1953) – polski kompozytor. Był przedstawicielem Młodej Polski w muzyce. Istotne w jego twórczości są poematy symfoniczne. Komponował również balety (m.in. „Pan Twardowski”) oraz opery („Bolesław Śmiały).

Julian Tuwim (1894 – 1953) – polski poeta żydowskiego pochodzenia, pisarz, autor wodewili, skeczy, librett operetkowych i tekstów piosenek; jeden z najpopularniejszych poetów dwudziestolecia międzywojennego. Współzałożyciel kabaretu literackiego „Pod Picadorem” i grupy poetyckiej „Skamander”. Był autorem popularnych wierszy dla dzieci, m.in. „Lokomotywa”, „Ptasie radio”, „Pan Hilary”, „Słoń Trąbalski” i „Bambo”. Do najważniejszych dzieł Tuwima należą tomiki poezji: „Czyhanie na Boga” i „Sokrates tańczący” oraz poematy „Bal w operze” i „Kwiaty polskie”.

W związku z odmiennymi przepisami obowiązującymi w Stanach Zjednoczonych do tamtejszej domeny publicznej wchodzą dzieła opublikowane w roku 1928. Zaliczają się do nich m.in.:

„Amerykanin w Paryżu” - poemat symfoniczny George’a Gershwina. Powstał w Wiedniu, podczas tournée Gershwina po Europie. Premiera utworu odbyła się tego samego roku w Nowym Jorku.

„Chatka Puchatka” – napisana przez A.A. Milne’a, ilustrowana przez Ernesta Sheparda, powieść dla dzieci, będąca drugą częścią przygód Kubusia Puchatka i innych mieszkańców Stumilowego Lasu. W książce po raz pierwszy pojawiła się postać Tygrysa, a także została opisana gra w misie-patysie.

„Cyrk” - komedia obyczajowa, film niemy produkcji USA, w reżyserii Charlesa Chaplina. W roku 1928 za rolę w tym filmie Chaplin został nominowany do Oscara w kategorii: Najlepszy aktor.

„Kochanek lady Chatterley” – powieść D.H. Lawrence’a, wydana po raz pierwszy w 1928 prywatnie we Florencji, która opisuje losy Konstancji Chatterley i jej rodziny. Wersję bez cenzury wydano w Anglii dopiero w 1960. Książka zajęła 39. miejsce na liście 100 książek XX wieku według „Le Monde”.

„Opera za 3 grosze” – opera, właściwie musical, Bertolta Brechta, do której muzykę napisał Kurt Weill. Jest to adaptacja opery balladowej Opera żebracza (1728) Johna Gaya, satyry na burżuazję i wysokie sfery Londynu.

„Parowiec Willie” - film animowany Walta Disneya, jeden z pierwszych dźwiękowych filmów animowanych. Film miał premierę 18 listopada 1928 roku. Był trzecim filmem z Myszką Miki i źródłem sukcesu tej postaci.

Pojawienie się tego filmu w domenie publicznej oznacza to także, że pierwsza wersja wizerunku słynnej myszki jest również w domenie publicznej i można go wykorzystywać bez konieczności ubiegania się o zgodę wytwórni. Dotyczy to jednak tylko wizerunku z 1928 roku, nowsze wersje myszek Miki i Minnie nadal podlegają ochronie prawnej. Historię praw do Myszki Miki możecie przeczytać w tekście opublikowanym na stronie Legalnej Kultury.

„Tajemnica Błękitnego Expressu” – powieść kryminalna Agathy Christie. Jest to pierwotna wersja opowiadania „Ekspres do Plymouth”, które pojawiło się w zbiorze pt. „Wczesne sprawy Poirota” w 1974 r.

Należy również pamiętać, że nie ma jednego, uniwersalnego systemu oznaczania utworów znajdujących się w domenie publicznej, jednak najczęściej używanym sposób jest użycie Znaku Domeny Publicznej.

Jest to narzędzie należące do rodziny Creative Commons - zespołu instrumentów w zakresie prawa autorskiego, stworzonych przez amerykańską organizację poza rządową o tej samej nazwie. Znak Domeny Publicznej (w wersji 1. 0) to oświadczenie, które informuje o braku ograniczeń prawa autorskiego. W odróżnieniu od innych narzędzi Creative Commons – Znak nie jest licencją, a prawo do oznaczenia danego utworu nie należy wyłącznie do autora, ale również do wszystkich osób, które mają wiedzę o jego aktualnym statusie. Poza tym, dostarcza użytkownikom informacje na temat swobód i ewentualnych ograniczeń prawnych względem utworu, jak również ułatwia jego wyszukiwanie w innych otwartych zasobach edukacyjnych. Jest to szczególnie przydatny instrument dla instytucji kultury – muzeów, archiwów, galerii i bibliotek, które udostępniają online cyfrowe zbiory dziedzictwa kultury będące w domenie publicznej.